Λεωνίδας Τόλης: «Ξαναγράφοντας το job description του Νομικού Συμβούλου»

Κείμενο Αλεξάνδρα Βάρλα για το Lawyer Magazine-The Business Magazine (αναδημοσίευση)

Μιλήστε μας για εσάς και την επαγγελματική σας πορεία, καθώς και αυτά που σας διαμόρφωσαν ως νομικό.

Έκανα τα πρώτα μου επαγγελματικά βήματα ανεξάρτητα, στη μαχόμενη δικηγορία. Το 1998 ανέλαβα νομικός σύμβουλος στο Ίδρυμα Βαρώνου Μιχαήλ Τοσίτσα, στο Διοικητικό Συμβούλιο του οποίου είμαι  ισόβιο μέλος.

Ένα χρόνο μετά μου δόθηκε η ευκαιρία να ξεκινήσω την καριέρα μου στο νομικό τμήμα της ιστορικής καπνοβιομηχανίας της χώρας, της Παπαστράτος, ενώ από το 2003 μου ανατέθηκε η διεύθυνσή του. Στα 22 ήδη αυτά χρόνια έζησα μοναδικές εμπειρίες: το άνοιγμα αγορών σε όλο τον κόσμο για εξαγωγές των προϊόντων μας, τη διαδικασία εξαγοράς το 2003 από την μεγαλύτερη καπνοβιομηχανία παγκοσμίως, τη Philip Morris International (ΡΜΙ), την αλλαγή των εργασιακών σχέσεων μετά από δύσκολες πλην ειλικρινείς διαπραγματεύσεις με το Σωματείο των εργαζομένων μας, το κτίσιμο του νέου μας εργοστασίου στον Ασπρόπυργο, την αλλαγή του επί δεκαετίες μοντέλου διανομής των προϊόντων από πρατηριακό σε αποκλειστικό με μακροχρόνιες αλλά επιτυχημένες αντιδικίες και φυσικά το μεγάλο μετασχηματισμό που γίνεται τα τελευταία τέσσερα χρόνια λόγω της απόφασής μας να αφήσουμε πίσω μας το τσιγάρο και να προχωρήσουμε  σε νέα προϊόντα που αποτελούν καλύτερες επιστημονικά τεκμηριωμένες εναλλακτικές για τους καπνιστές.

Η ιδιαιτερότητα της βιομηχανίας στην οποία βρισκόμαστε, η οποία απαιτεί εξαιρετικά προσεκτικούς νομικούς χειρισμούς, αποτελεί από μόνη της μια τεράστια επαγγελματική πρόκληση. Θεωρώ ότι ο επιτυχής χειρισμός όλων αυτών των θεμάτων ήταν ο λόγος που η ΡΜΙ μας εμπιστεύθηκε και ανέθεσε στην ελληνική ομάδα τα τελευταία 5 χρόνια τη νομική διεύθυνση σε 7 χώρες στην Νοτιοανατολική Ευρώπη.

Παρά το γεγονός ότι ως νομικό τμήμα λειτουργούμε στο πλαίσιο μιας βαριάς βιομηχανίας, το DNA της Παπαστράτος είναι τέτοιο που μας δίνεται η δυνατότητα να εμπλακούμε επαγγελματικά σε έργα με πολύ θετικό κοινωνικό αποτύπωμα. Οι δωρεές 20 πυροσβεστικών οχημάτων στο Πυροσβεστικό Σώμα, οι πενήντα αναπνευστήρες για Μονάδες Εντατικής Θεραπείας των νοσοκομείων μας την περίοδο του covid-19 αλλά και η δωρεά των 5 ταχύπλοων σκαφών προς το Λιμενικό Σώμα είναι μερικές μόνο από αυτές.

Όλα αυτά σίγουρα συνετέλεσαν στη διαμόρφωση μιας σημαντικής εμπειρίας. Θα έλεγα όμως ότι το πιο καθοριστικό στοιχείο στην επαγγελματική μου πορεία ήταν η εμπιστοσύνη που μου έδειξαν είτε στα νεανικά μου βήματα είτε σε κρίσιμες στιγμές σπουδαίοι για μένα άνθρωποι. Αυτό καθόρισε και καθορίζει και το δικό μου πλέον τρόπο σκέψης. Να εμπιστεύομαι δηλαδή την ομάδα μου, τους συναδέλφους στην εταιρεία, τους εξαιρετικούς εξωτερικούς μας δικηγόρους, τους νέους ανθρώπους.

Ποια είναι η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίσατε από τότε που αναλάβατε το ρόλο του Διευθυντή Νομικών Υπηρεσιών στην Παπαστράτος;

Μετά από τόσα χρόνια και τόσες εμπειρίες στην Παπαστράτος, δεν φανταζόμουν ποτέ ότι θα ξαναέγραφα από την αρχή το job description του νομικού συμβούλου. Και όλα αυτά γιατί η μητρική μας ΡΜΙ αποφάσισε να γυρίσει σελίδα και να στοιχηματίσει σε κάτι εντελώς νέο, καινοτόμο και καλύτερο για τους ενήλικους καπνιστές σε σχέση με το τσιγάρο. Μετά από 12 χρόνια επιστημονικών προσπαθειών και 7,2 δισεκατομμύρια δολάρια στην έρευνα και ανάπτυξη μιας σειράς προϊόντων που θερμαίνουν και δεν καίνε τον καπνό, αλλάζουμε τελείως το επιχειρηματικό μας μοντέλο. Ο μετασχηματισμός αυτός έφερε πλήρη ανατροπή στη δουλειά του νομικού τμήματος. Mε τα νέα προϊόντα έπρεπε να επαναπροσδιορίσουμε τον ρόλο μας, βγαίνοντας από το comfort zone μας για να μπορέσουμε να ανταποκριθούμε στις προκλήσεις σε τρεις νέους τομείς. Πρώτον, έπρεπε να εξοικειωθούμε γρήγορα με τα νέα προϊόντα, την καινοτόμο τεχνολογία και την επιστήμη γύρω από αυτά, να μάθουμε για τα νέα κανάλια διανομής, όπως το ηλεκτρονικό εμπόριο, για την τεχνική και τις ιδιαιτερότητες του customer care καθώς και τον digital τρόπο επικοινωνίας με τους καταναλωτές μας. Δεύτερον, έπρεπε να υποστηρίξουμε την οργάνωση στην ενημέρωση της επιστημονικής κοινότητας και των αρμόδιων αρχών σχετικά με τα σημαντικά οφέλη του νέου προϊόντος για τους καταναλωτές μας σε σχέση με τα παραδοσιακά προϊόντα καπνού, να αναλύσουμε την ανάγκη εκσυγχρονισμού της υπάρχουσας σχετικής νομοθεσίας στα νέα επιστημονικά δεδομένα και να πείσουμε για το δικαίωμα των καπνιστών στην υπεύθυνη ενημέρωση.

Τέλος, χρειάστηκε να ενσωματώσουμε νέα φιλοσοφία και κουλτούρα καθώς η οργάνωση της Παπαστράτος δουλεύει πλέον με λογική start-up εταιρείας, σε διατμηματικές ομάδες, σε projects, και έτσι δουλεύουμε πλέον και εμείς, οριζόντια και όχι με τον παραδοσιακό top down τρόπο. Συμμετέχουμε στην λήψη και υλοποίηση της επιχειρηματικής ιδέας από την αρχή της σύλληψής της και όχι στη συνέχεια ή στο τέλος, πειραματιζόμαστε και εμείς με την ομάδα με την οποία δουλεύουμε και μοιραζόμαστε τις ανησυχίες και τις επιτυχίες.

Η Παπαστράτος είναι μια εταιρεία με έντονη παρουσία και δραστηριότητα στο εξωτερικό. Πώς έχει επηρεάσει ο διεθνής αυτός χαρακτήρας της εταιρείας τον ρόλο σας;

Από την πρώτη μέρα που εντάχθηκα στο δυναμικό της Παπαστράτος, διαπίστωσα τον εξωστρεφή και ιδιαίτερα δυναμικό χαρακτήρα μιας ελληνικής εταιρείας που λειτουργούσε όμως με όρους πολυεθνικής εταιρείας. Με την τυπική ένταξή μας στην οικογένεια της ΡΜΙ, συνδυάσαμε το δυναμικό και «ανήσυχο» χαρακτήρα της ελληνικής Παπαστράτος με την τεράστια σε δυνατότητες, ανθρώπους, υποδομές και πόρους πολυεθνική Philip Morris International. Η ευθύνη για τα νομικά τμήματα της εταιρείας στην ΝΑ Ευρώπη είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα επαγγελματική εμπειρία.  Η ομάδα μου αποτελείται από 10 δικηγόρους που εδρεύουν σε 4 χώρες και εξυπηρετούν 7 αγορές (Ελλάδα, Ρουμανία, Βουλγαρία, Κροατία, Σλοβενία, Κύπρο και Μάλτα) με σχεδόν 3.000 υπαλλήλους και 2 εργοστάσια. Ερχόμαστε καθημερινά σε επαφή με συναδέλφους τόσο από το δικό μας cluster όσο και από άλλες αγορές της Ευρώπης ή άλλων αγορών, ανταλλάσσουμε εμπειρίες, μοιραζόμαστε best practices, βλέπουμε πως διαχειρίζονται οι συνάδελφοί μας ίδια προβλήματα αλλά με διαφορετική προσέγγιση και συνήθως υπό διαφορετικό νομοθετικό καθεστώς. Μέσω αυτής της δικτύωσης, την οποία προσπαθούμε να επεκτείνουμε και να αξιοποιούμε περισσότερο και πιο συστηματικά, έχουμε βρει σημαντικές λύσεις σε δύσκολα θέματα.

Μόνο να κερδίσει έχει κανείς από το διαφορετικό τρόπο σκέψης.

Πώς πιστεύετε ότι επιτυγχάνεται η (λεπτή) ισορροπία μεταξύ της διαχείρισης του νομικού ρίσκου και των επιχειρηματικών αναγκών μιας εταιρείας;

Κατ’ αρχήν επιβάλλεται οι νομικοί σύμβουλοι της εταιρείας να γνωρίζουμε τα πάντα γύρω από την επιχείρηση και τα προϊόντα της. Έτσι επιταχύνεται η λήψη αποφάσεων. Δουλεύουμε συστηματικά πάνω στη νομική ανάλυση ενός θέματος και των ενδεχόμενων ρίσκων. Η συστηματική νομική ανάλυση είναι η πιο βασική ικανότητα για μας τους δικηγόρους. Στο θέμα αυτό, είτε αφορά τα προϊόντα μας, τα κανάλια διανομής, τη συμμόρφωση, τον ανταγωνισμό, τα προσωπικά δεδομένα, εργατικά ή άλλα θέματα, δεν υπάρχει κανένα περιθώριο για μετριότητα ή προχειρότητα. Έχουμε θέσει, ατομικά και ως ομάδα, ακόμη πιο υψηλά standards ως προς την ποιότητα της νομικής μας ανάλυσης, στην οποία περιλαμβάνεται ακόμη πιο συστηματικά εκτενής ανάλυση των νομικών αλλά και των επιχειρηματικών κινδύνων και εξέταση όλων των πιθανών σεναρίων. Για να έχουμε υψηλής ποιότητας νομική ανάλυση, χρησιμοποιούμε διεπιστημονικά εργαλεία και μεθόδους (Fast Forward, Type 1 – Type 2 Error, Game Theory). Αυτές μας επιτρέπουν να σκεφτόμαστε μπροστά, να κάνουμε τις σωστές ερωτήσεις, να περιορίζουμε την αβεβαιότητα και να επιτυγχάνουμε τη σημαντική ισορροπία μεταξύ φαντασίας στην εξεύρεση λύσεων και πειθαρχίας. Η γνώμη μου είναι ότι ακόμη και αν δεν χρησιμοποιούμε τις μεθόδους αυτές τέλεια, πάντα κερδίζουμε από αυτό. Πάρτε για παράδειγμα την Θεωρία Παιγνίων: το να βάζεις τον εαυτό σου στη θέση ενός άλλου «παίκτη», π.χ. ενός ανταγωνιστή και να σκέφτεσαι μερικά βήματα και κινήσεις μπροστά μπορεί να είναι πιο σημαντικό για την τελική απόφαση από το να έχεις μπροστά σου τον τέλειο πίνακα δεδομένων.

Δεν πρέπει να είμαστε αποκομμένοι από τον εξωτερικό κόσμο. Το να παρατηρείς συνεχώς τι γίνεται στον εξωτερικό κόσμο είναι ένας τρόπος σκέψης που πρέπει να αφομοιώσουμε. Πάμε έξω στα περίπτερα και στα μαγαζιά μας και μιλάμε και εμείς με τους καταναλωτές για να κατανοήσουμε τις προτιμήσεις τους και πως αντιλαμβάνονται την επικοινωνία μας μαζί τους. Εκπαιδευόμαστε και εμείς από τους πωλητές μας ή τους τηλεφωνητές στα call centers καθώς τους εκπαιδεύουμε για το πώς θα επικοινωνούν με υπεύθυνο τρόπο. Αυτές οι πραγματικές εμπειρίες μας επιτρέπουν να κάνουμε πολύ καλύτερα τη δουλειά μας βάζοντας υπαρκτούς καταναλωτές στο επίκεντρο της νομικής μας επιχειρηματολογίας και συμβουλής.

Φυσικά, έχοντας τα παραπάνω έρχεται η στιγμή να πάρουμε αποφάσεις. Ο τρόπος λήψης των αποφάσεών μας προσπαθεί να αντιμετωπίσει τα διάφορα σενάρια και να σταθμίσει τους κινδύνους ώστε να μην αιφνιδιαστούμε, όσο είναι δυνατόν, από ανεπιθύμητα αποτελέσματα. Μας βοηθά να παραμείνουμε ήρεμοι για το λόγο ακριβώς ότι είμαστε προετοιμασμένοι. Δεν είναι όμως πάντα εύκολα τα πράγματα. Λόγω της ασάφειας που υπάρχει σε θέματα που βρίσκονται στη «γκρίζα ζώνη», έχουμε φύγει από την εύκολη λύση της έγκρισης ή απόρριψης και λαμβάνουμε τις «δύσκολες αποφάσεις» όλοι μαζί, καλωσορίζοντας τις διαφωνίες και γνωρίζοντας ότι εάν κάτι δεν πάει καλά δεν θα ακουστεί το «σου το είπα» ή «δεν μου το είπες».

Η τεχνολογία διαδραματίζει αδιαμφισβήτητα κομβικό ρόλο στη δραστηριότητα της Παπαστράτος τα τελευταία χρόνια – κατά τη γνώμη σας, πώς επηρεάζεται η παροχή νομικών υπηρεσιών από την τεχνολογία;

Η Παπαστράτος έχει μετασχηματιστεί σε μια πραγματικά νέα εταιρεία με επίκεντρο την επιστήμη, την τεχνολογία, την ψηφιακή επικοινωνία και πρωτίστως τον καταναλωτή.

Το όραμά μας είναι να δημιουργήσουμε ένα κόσμο όπου οι καπνιστές θα έχουν ενημέρωση και πρόσβαση σε καλύτερες επιστημονικά τεκμηριωμένες εναλλακτικές σε σχέση με το τσιγάρο. Το εργοστάσιό μας, το οποίο σταμάτησε μετά από 87 χρόνια να παράγει τσιγάρα και παράγει πλέον μόνο τις θερμαινόμενες ράβδους καπνού για το IQOS, λειτουργεί με εξοπλισμό τελευταίας τεχνολογίας. Αυτονόητα λοιπόν, η τεχνολογία έπρεπε να αποτελέσει μέρος της γνώσης μας. Μας ζητείται να συμβουλεύσουμε σε θέματα digital επικοινωνίας ή GDPR και επιβάλλεται να είμαστε εξοικειωμένοι με νέα εργαλεία και πλατφόρμες. Εκπαιδευόμαστε συνεχώς, όμως δεν προσπαθούμε να ανακαλύψουμε τον τροχό. Συνεργαζόμαστε με εξειδικευμένους εξωτερικούς δικηγόρους και μαθαίνουμε από αυτούς.

Στην πρόσφατη πρωτόγνωρη κρίση της πανδημίας, η εμπειρία από τον μετασχηματισμό μας βοήθησε να αντιδράσουμε άμεσα και βασικό ρόλο για αυτό έπαιξαν οι νέες τεχνολογίες, οι οποίες μας επέτρεψαν, από την πρώτη στιγμή, να συνεχίσουμε να λειτουργούμε απρόσκοπτα, να επικοινωνούμε online με τους ανθρώπους και τους συνεργάτες μας και να τους ενημερώνουμε για τις εξελίξεις και τις δράσεις υποστήριξης. Μάθαμε λοιπόν να δουλεύουμε από το σπίτι επισπεύδοντας τον ψηφιακό μας μετασχηματισμό.

Ο νομικός σύμβουλος σε ρόλο “business partner” - Ποια θεωρείτε ότι είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά που πρέπει να έχει ένας επικεφαλής Νομικός Σύμβουλος σε μια επιχείρηση του βεληνεκούς και με τη δραστηριότητα της Παπαστράτος;

Είναι προφανές ότι η προστασία της εταιρείας και η υποστήριξη των επιχειρηματικών στόχων ήταν και εξακολουθεί να είναι ο βασικός μας ρόλος.

Έχουμε όμως διεκδικήσει και πετύχει να καθόμαστε στο τραπέζι και να συμμετέχουμε στη λήψη των επιχειρηματικών αποφάσεων. Μας θεωρούν business partners και μας εμπιστεύονται ακόμη και τη διαχείριση εμπορικών projects. Ως χαρακτηριστικό παράδειγμα, μας ανατέθηκε να είμαστε project leaders στην πώληση των μεγάλων συγκροτημάτων ακινήτων που άφησε η εταιρεία στον Πειραιά και τα καταφέραμε γρήγορα και με επιτυχία.

Για να φτάσουμε όμως σε αυτό το σημείο, χρειάστηκε να αλλάξουμε πολλά στον τρόπο σκέψης και λειτουργίας μας.

Στην ερώτησή σας, για το ποια χαρακτηριστικά πρέπει να έχει ο επικεφαλής Νομικός Σύμβουλος της Παπαστράτος, θα απαντούσα πώς η ευρεία γνώση όλων των πτυχών της επιχείρησης, η γρήγορη εκτίμηση κινδύνων και ο εντοπισμός ευκαιριών, η σωστή διαχείρισή τους, η νομική ανάλυση και η λήψη ορθών αποφάσεων αλλά και η προσαρμογή στην αλλαγή είναι μερικά από αυτά.

Το κυριότερο χαρακτηριστικό όμως είναι ότι ένας νομικός σύμβουλος θα πρέπει να ακούει την άποψη των δικηγόρων της ομάδας του, τις ιδέες τους, τις εμπειρίες τους. Θα πρέπει να ενθαρρύνει τη δημιουργικότητα, τη συνεργασία, την πρωτοβουλία. Αυτό δεν είναι το πιο εύκολο πράγμα στον κόσμο. Έχω «πιάσει» πολλές φορές τον εαυτό μου να θεωρεί ότι έχει την απάντηση, στηριζόμενος στην εμπειρία και ένστικτο. Προφανώς δεν είναι έτσι.

Η εμπιστοσύνη είναι το πιο σημαντικό συστατικό για να είναι μια ομάδα επιτυχημένη. Χωρίς εμπιστοσύνη δεν υπάρχει δυνατότητα να αφήσεις στον άλλο χώρο να κάνει πράγματα, να κάνει λάθη για να μπορεί να υπάρξει καινοτομία. Και αν κάτι πάει στραβά, θα πρέπει να υποστηρίζουμε την ομάδα, τους συναδέλφους, να μπαίνουμε μπροστά.

Θα πρέπει να αξιοποιούμε σωστά τους ανθρώπους μας, την εμπειρία και το ταλέντο τους και να σεβόμαστε τη διαφορετικότητά τους. Η εταιρεία παρέχει ένα από τα πιο οργανωμένα συστήματα ανάπτυξης ανθρώπων αλλά επιτυχία θα υπάρξει μόνο αν γίνει δουλειά σε βάθος, ουσιαστικά, με συζήτηση, ειλικρίνεια και κοινή προσπάθεια.

Συνοψίζοντας, ο ρόλος του επικεφαλής νομικού συμβούλου είναι να εμπνέει, να θέτει ξεκάθαρους στόχους και να βρίσκεται στην πρώτη γραμμή. Και ο ρόλος μας αυτός, ιδίως στα δύσκολα, γίνεται ακόμη πιο ηγετικός, πολύτιμος και ορατός.